υπό του μαθητού του Α΄ψάλτη – θεωρητικού της εκκλησιαστικής μελωδίας και γραμματέα του Σωματείου μας κ. Βασίλειου Κουφογιάννη
Πρόλογος ομιλητή
Οι Πατρινοί παρότι υπήρξαν αυτοί που επηρεάστηκαν περισσότερο από τα στοιχεία του δυτικού πολιτισμού αντιλήφθηκαν από την δεκαετία του 1950 το κάλος της ψαλτικής τέχνης. Όχι όμως οποιασδήποτε σχολής ή κλάδου της αλλά της γνήσιας πατριαρχικής - φαναριώτικης παραδόσεως. Τα βασικά στοιχεία αυτής της παραδόσεως συναντούμε σε πέντε ενωμένους κρίκους: Ιάκωβος Ναυπλιώτης, Κων/νος Πρίγγος, Αθανάσιος Καραμάνης, Αθανάσιος Παναγιωτίδης και Δημήτριος Νεραντζής. Ο ίδιος ο αοίδιμος Αθανάσιος Καραμάνης μου είχε ζητήσει προ του τέλους του να μεταφέρω την αγάπη του στους Πατρινούς, αιτιολογώντας ότι το υψηλό μορφωτικό και μουσικό τους επίπεδο τους οδήγησε πρώτα από όλους να εισάγουν την φαναριώτικη παράδοση. Σήμερα η Εκκλησία των Πατρών και ο πατραϊκός λαός τιμούν τον πέμπτο και τελευταίο κρίκο μιας παράδοσης αιώνων, τον διδάσκαλο Δημήτριο Νεραντζή.
Βιογραφία
Ο Δημήτριος Νεραντζής υπήρξε, κατά γενική ομολογία, ο σπουδαιότερος μουσικοδιδάσκαλος του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα. Υπήρξε μελετητής του τρόπου ψαλμωδίας των Πρωτοψαλτών της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, ερευνητής των θεωρητικών μουσικολογικών ζητημάτων που σχετίζονται: με τους μελωδικούς κανόνες, τους κανόνες τονισμού, αλλά και την παρασημαντική. Επίσης, αποτελεί παράδειγμα σωστού οικογενειάρχη και σπουδαίου μελισσοκόμου. Αν κάποιος θελήσει να μελετήσει εις βάθος το βιογραφικό του Δημήτριου Νεραντζή, θα αντιληφθεί ότι αποτελεί από μόνο του ένα μάθημα, αφού σε αυτό περιέχονται: οι άνθρωποι που καταπίαστηκαν με την ψαλτική τον Κ΄ αι., σχεδόν όλα τα μέρη της Ελλάδας και της Κύπρου, αλλά και οι χρόνοι όπου κάθε σημερινός ψαλμωδός οφείλει να γνωρίζει. Ο διδάσκαλος Νεραντζής ανέδειξε την μέθοδο με την οποία κανείς μπορεί να εντρυφήσει στην ψαλτική τέχνη, δηλαδή με τη μαθητεία πλάι στον διδάσκαλο. Αυτή η σχέση ζωής διδασκάλου – μαθητή περιλαμβάνει την μαθητεία, την πρακτική και την επανάληψη. Όλοι οι μεγάλοι διδάσκαλοι πέρασαν αυτή τη διαδικασία, την οποία αργότερα ακολούθησαν οι δικοί τους μαθητές.
Ο διδάσκαλος γεννήθηκε το έτος 1937 στα Φυτά της Χίου. Την εκκλησιαστική μουσική διδάχθηκε κατά τη διάρκεια των γυμνασιακών του σπουδών στην πόλη της Χίου από τον μουσικοδιδάσκαλο και μέγα θεωρητικό της Σμυρναϊκής σχολής του Μισαήλ Μισαηλίδη, αείμνηστο ιατρό Μιχάλη Περπινιά.
Μετά το πέρας του εξατάξιου Γυμνασίου, μετέβη στην Αθήνα, όπου σπούδασε Εκκλησιαστική μουσική στο Ελληνικό Ωδείο Αθηνών. Δίπλωμα έλαβε με το βαθμό Άριστα αποδίδοντας τα μαθήματα «Έφριξε γη» του συνθέτη Παναγιώτη Χαλάτζογλου και το «Ανωθεν οι προφήται» του Αγίου Ιωάννου του Κουκουζέλη, παρουσία του Αθανάσιου Παναγιωτίδη, του Θρασυβούλου Στανίτσα και του Σπυρίδωνα Περιστέρη. Πραγματικός του δάσκαλος, ωστόσο, υπήρξε ο γνωστός ψάλτης της Θεσσαλονίκης Αθανάσιος Παναγιωτίδης, κοντά στον οποίο μαθήτευσε έως τον θάνατό του, το έτος 1989. Δίπλα του μυήθηκε στην πατριαρχική ερμηνεία του εκκλησιαστικού Βυζαντινού μέλους.
Επαγγελματικά ψάλλει πρώτη φορά το έτος 1960 ως Α΄ψάλτης στον Ιερό Ναό Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου Υμηττού Αττικής. Εκεί, θα τον εντοπίσει ο τότε κριτικός ψαλτικής τέχνης και συλλέκτης ηχογραφήσεων Φραγκίσκος Μανιάτης ο οποίος στην πρώτη τους συνάντηση θα του πει: «Έχεις ωραία φωνή, αλλά δεν γνωρίζεις να ψάλλεις». Προβληματισμένος ο διδάσκαλος θα τον επισκεφτεί στην οικία του, όπου εκεί ο αείμνηστος Φ. Μανιάτης θα του παρουσιάσει ένα νέο μουσικό κόσμο μέσα από πομπίνες, με τη φωνή του Αθανάσιου Παναγιωτίδη, του Αθανάσιου Καραμάνη κ.α. Μετά από λίγο καιρό, ο Φραγκίσκος Μανιάτης θα παρουσιάσει ηχογραφήσεις του Δημήτριου Νεραντζή στον ίδιο τον Παναγιωτίδη. Τότε, ο τελευταίος θα πει : «Φραγκίσκο φέρε τον να τον κάνω μεγάλο ψάλτη». Ο ίδιος ο Αθανάσιος Παναγιωτίδης το 1985 στα πλαίσια φεστιβάλ ψαλτικής στον Ι.Ν. Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης μετά την απόδοση του μαθήματος «Ότε εκ του ξύλου» από τον Δημήτριο Νεραντζή θα πει: «μαθητή έχω ένα, αλλά λέοντα». Ο Δημήτριος Νεραντζής φιλοξένησε τον Αθανάσιο Παναγιωτίδη επί 10ημέρου στο Ηράκλειο της Κρήτης και επί 10ημέρου στην Αμαλιάδα Ηλείας. Τότε, το 1972 ο Παναγιωτίδης θα του πει: «Δημήτρη, μου θυμίζεις τον Πατριαρχικό ναό του 1910».
Το έτος 1960 επισκέπτεται στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός Αθηνών τον αοίδιμο Άρχοντα Πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού εκκλησίας Κων/νο Πρίγγο, μαζί με τον Αθανάσιο Παναγιωτιδη. Ενθουσιασμένος ο Δημήτριος Νεραντζής θα συνεχίσει τις επισκέψεις για μακρό διάστημα, όπου θα ηχογραφήσει τον Πρίγγο και θα ολοκληρώσει τη γραφή του Αναστασιματάριου του Πρίγγου, γράφοντας και τη μουσική για τους τέσσερεις πλάγιους ήχους.
Με χρονολογική σειρά ο Δημήτριος Νεραντζής έχει χρηματίσει πρωτοψάλτης σε πολλούς ναούς σ' ολόκληρη την Ελλάδα: τα έτη 1962-1964 στον Ιερό Ναό Αγίου Ανδρέου Πατρών, τα έτη 1965-1966 στον Ι.Ν. Άγ. Ιακώβου Χίου, τα έτη 1966-1971 στον Ι.Ν. Άγ. Γεώργιου Βροντάδου Χίου, στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό Αγ. Αθανασίου Αμαλιάδος τα έτη 1971-1973, στον επίσης Ιερό Μητροπολιτικό Ναό Αγ. Μηνά Ηρακλείου Κρήτης τα έτη 1974-1981, το 1981-1982 στον Ι.Ν. Αγίας Αικατερίνης Πιερίας και τέλος τα έτη 1983-1995 και 2001-2005 στο Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου, όπου δίδαξε παράλληλα, ως καθηγητής, τη Βυζαντινή μουσική στο "Εκκλησιαστικό Λύκειο Τήνου".
Την 7η Ιανουαρίου 1973 ψάλλει για πρώτη φορά με τον Αθανάσιο Καραμάνη σε πανηγύρι στον Ι.Ν. Αγίου Ιωάννου στο Αίγιο Αχαΐας. Την επόμενη χρονιά την 1η Φεβρουαρίου 1974 ψάλλει ξανά με τον Αθανάσιο Καραμάνη στον Ιερό Ναό Υπαπαντής του Κυρίου στις Καμάρες Αχαΐας. Μετά τη λήξη του πανηγυρικού εσπερινού, ο αείμνηστος Πρωτοψάλτης Δημήτριος Μαυρόπουλος είχε πει στον Αθανάσιο Καραμάνη: «Θανάση έχουμε καιρό να σε ακούσουμε έτσι» και ο Καραμάνης αποκρίθηκε: «Δημήτρη μην ξεχνάς ότι απέναντι είχα τον Νεραντζή του οποίου το άστρο τώρα ανατέλλει».
Με τον αείμνηστο Άρχοντα Α΄ψάλτη της ΜΧΕ Θρασύβουλο Στανίτσα έψαλε 2 φορές στην Χίο, στον Ιερό Ναό Αγίου Δημητρίου Λεχαινών Ηλείας και στο Αίγιο Αχαΐας.
Ο Δημήτριος Νεραντζής έψαλε το έτος 1981 στο Κάιρο στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων το Άγιο 12ημερο και το έτος 1966 έψαλε στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας στην πανήγυρη του Αγίου Σάββα.
Η ερμηνεία του Δημήτριου Νεραντζή διαιρείται, κατά την άποψή, μου σε δυο εποχές: τη δεκαετία του 1960 και αυτή του 1970 και μετά. Στην πρώτη φάση, ο διδάσκαλος ακολουθεί πιστά την ερμηνεία του διδασκάλου του Αθανάσιου Παναγιωτίδη. Στη δεύτερη φάση, και την περισσότερο ώριμη, ενσωματώνει όλα τα απαραίτητα στοιχεία δίδοντας στην ερμηνεία περιγραφικότητα, στιβαρότητα, γλαφυρότητα και ιεροπρέπεια.
Έχει τιμηθεί:
α. το έτος 1992 από τον Oικουμενικό Πατριάρχη με τον Τίμιο Σταυρό του Αποστόλου Τίτου,
β. το έτος 1993 από το Oικουμενικό πατριαρχείο, με το οφφίκιο του "Άρχοντος Διδασκάλου του Αποστόλου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας",
γ. το έτος 1981 από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων,
δ. το έτος 1998 από τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης με το μετάλλιο του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Κρήτης κυρού Ευγενίου,
ε. το έτος 2000 από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Φθιώτιδος κ. Νικόλαο,
στ. το έτος 2002 από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Σύρου Τήνου κ. Δωρόθεο Β΄, με το Σταυρό του Τάγματος της Οσίας Μεθοδίας,
ζ. το έτος 2007 από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος με το Χρυσό Σταυρό του Αποστόλου Παύλου δια χειρός του Αρχιεπισκόπου πάσης Ελλάδος κυρού Χριστοδούλου,
η. το έτος 2007 από τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης κ. Ειρηναίο,
θ. το έτος 2008 από τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας κ. Θεόδωρο,
ι. το έτος 2018 από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ρόδου κ. Κύριλλο,
ια. το έτος 2005 από τον Ηγούμενο της Ιεράς Μονής Κύκκου Κύπρου και Τηλλυρίας κ. Νικηφόρο, με το αργυρό πλοίο της Κυρήνειας, ιβ. το έτος 2001 από την Χιακή αδελφότητα Αδαμάντιος Κοραής Αττικοβοιωτίας. ιγ. το έτος 2017 από τον Αρχιεπίσκοπο Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας κ. Γρηγόριο Θεοχάρους, ιδ. το έτος 2019 από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ν. Ιωνίας κ. Γαβριήλ, απονέμοντάς του την ανώτατη τιμητική διάκριση της Ιεράς Μητροπόλεως Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας, ήτοι το παράσημο του Πολιούχου αυτής Ιερομάρτυρος Αγίου Γεωργίου του Νεαπολίτου, ιε. από τον Σύλλογο Ιεροψαλτών Ηρακλείου Ανδρέας ο Κρήτης, το Σύλλογο Χανίων Γεώργιος ο Κρης, το Σύλλογο Ιεροψαλτών Αττικής, το Σύλλογο Ιεροψαλτών Αθηνών και Πειραιώς, το Σωματείο Ιεροψαλτών Κορινθίας, το Σύλλογο Ιεροψαλτών Ρόδου, από πολυάριθμες χορωδίες.
Ως συγγραφέας έχει εκδώσει δυο βιβλία θεωρητικά και ένα μουσικό. Το έτος 1997 δημοσίευσε το βιβλίο "Συμβολή στην Ερμηνεία του Εκκλησιαστικού Μέλους" (Ηράκλειο Κρήτης), στο οποίο πραγματεύεται τον τρόπο ψαλτικής ερμηνείας των μουσικών χαρακτήρων κατά την πατριαρχική παράδοση. Το έτος 2012 δημοσίευσε τα «Θέματα Ψαλτικής Τέχνης» (Τήνος) στο οποίο κυρίως παρουσιάζονται οι μουσικοί κανόνες της ψαλτικής τέχνης. Το έτος 2017 δημοσίευσε το μουσικό βιβλίο «Αναστασιματάριον Ιωάννου Λαμπαδαρίου – Μελωδούμενον» επιτελώντας μελωδική αποκατάσταση με εμπλουτισμό του μελωδικού σκελετού της παραληφθείσας μελωδίας που εξήγησε ο Γρηγόριος Α΄ψάλτης και επιδιόρθωσε ο Ιωάννης ο Λαμπαδάριος.
Πέραν των βιβλίων ο Δημήτριος Νεραντζής έχει δημοσιεύσει και πλήθος μουσικολογικών εργασιών :
α. το έτος 2006, «περί της μουσικής ερμηνείας των αναστάσιμων ύμνων» στη Λευκωσία,
β. «περί του μουσικού ρυθμού των εκκλησιαστικών μελών και του συστήματος της διφωνίας του Β΄ ήχου» στα πλαίσια του Γ΄ Συνεδρίου του Ιδρύματος Βυζαντινής Μουσικολογίας το έτος 2006 στην Αθήνα, γ. το έτος 2011 «περί του ποιητικού ρυθμού στα εκκλησιαστικά μέλη», δ. «περί γενών και τρόπων ήχων της αρχαίας Ελληνικής μουσικής» το έτος 2002 στην Αθήνα, ε. «περί των ερμηνευτικών παρατηρήσεων για τους χαρακτήρες της παλαιάς σημειογραφίας οξεία, λύγισμα και πίεσμα» στο Αίγιο Αχαΐας το 2004 και στ. περί της απαγγελίας του Εκκλησιαστικού μέλους.
Ο Δημήτριος Νεραντζής έχει εκδώσει επίσης μία κασέτα με τίτλο "Ακολουθία Αγίου Σπυρίδωνος" (έκδοση "Ελληνορθοδόξου Αδελφότητος Αγίου Αθανασίου Λονδίνου") και στην οποία περιέχονται μέλη του Εσπερινού και του Όρθρου. Δισκογραφική συμμετοχή έχει και στη Σειρά "Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής" όπου αποδίδει το ιδιότυπο Χερουβικό του Πέτρου Μπερεκέτη το "ψαλλόμενον και εις τους οκτώ ήχους". Στους διακεκριμένους μαθητές του Δημήτριου Νεραντζή ανήκουν :
Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Γορτύνης και Αρκαδίας κ. Μακάριος, και οι Πρωτοψάλτες κατ’ αλφαβητική σειρά : Αναστάσιος Αρνιακός, Αναστάσιος Αχτύπης, Νικόλαος Βουρνούς, Δημήτριος Γαλάνης, Κων/νος Γιαταγάνας, Νικόλαος Δεσπότης, Γεώργιος Ζαφειρόπουλος, Στράτος Ηλιάδης, Ιωάννης Καστρινάκης, Γεώργιος Κόπανος, Βασίλειος Κουφογιάννης, Νικόλαος Κυδωνιάτης, Ηρακλής Μαλανδρίνος, Αντώνιος Μιχελουδάκης, Κων/νος Μπαλαντής, Αριστείδης Μπουχάγιερ, Γεώργιος Ντόβολος, Αντώνιος Πλαΐτης, Δημήτριος Πουλής, Δημήτριος Σακαλής, Μανώλης Σουργιαδάκης, Γεώργιος Φωτόπουλος, Βασίλειος Χαμέτης.
